پیش از توضیح برای رفلاکس ادراری کودکان باید دانست که، ادرار بعد از تولید در کلیه‌ها، از مسیر لگنچه و حالب جریان پیداکرده و به مثانه ریخته می‌شود. حرکت عکس و برگشت ادرار از مثانه به حالب و لگنچه و نهایتاً کلیه را رفلاکس ادراری می‌نامند. این اتفاق در یک و یا هردو کلیه می‌تواند رخ دهد. اگر نارسایی دریچه‌ای در محل اتصال حالب به مثانه وجود داشته باشد، حرکت معکوس ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها اتفاق می‌افتد. حرکت رو به بالای باکتری‌ها از مثانه به کلیه، امکان عفونت در کلیه‌ها را افزایش می‌دهد. عفونت هم منجر به آسیب بافت کلیه می‌شود. برگشت ادراری باعث طویل شدن، قطور شدن و پیچ‌درپیچ شدن حالب می‌شود.
کارکرد دستگاه کلیه و مجاری ادراری
با فیلترینگ و تصفیه شدن خون به وسیله‌ی کلیه‌ها، ادرار تشکیل می‌شود.
دریچه‌ی محل اتصال حالب به مثانه، در حالت طبیعی به‌صورت یک‌طرفه عمل می‌کند؛ یعنی اجازه حرکت یک‌طرفه‌ی ادرار از کلیه‌ها به سمت مثانه را می‌دهد. عملکرد دریچه، مانع حرکت ادرار از مثانه به سمت کلیه‌ها می‌شود.
جهت مشاوره پزشکی با ما تماس بگیرید
علائم این عارضه
مهم‌ترین و شاخص‌ترین علامت رفلاکس ادراری، بی‌علامتی است. علی‌رغم عوارض بسیار شدیدی که این بیماری دارد، ازجمله نارسایی کلیه و فشارخون، معمولاً علامت بالینی جدی و قابل توجهی ندارد. مهم‌ترین بیماری همراه با این عارضه نیز، عفونت ادراری است که به تشخیص زودهنگام آن می‌تواند کمک کند.
علل رفلاکس ادراری
در اغلب کودکان، علت آن نقص مادرزادی در محل اتصال حالب به مثانه است. البته در بعضی از کودکان وجود اختلال و بی‌نظمی در تخلیه ادرار می تواند دلیل رفلاکس باشد. زمینه ارثی نیز در ایجاد رفلاکس ادراری اهمیت دارد. کودکان متولد شده از مادران با سابقه‌ی رفلاکس ادراری، ۵۰ درصد احتمال دارد در کودکی دچار این بیماری شوند. خواهر و برادر کودک مبتلا به این بیماری نیز باید برای رفلاکس ادراری بررسی شوند. احتمال رفلاکس ادراری در این موارد ۳۰ در صد است.
ارتباط عفونت ادراری با رفلاکس ادراری
رفلاکس ادراری اغلب به دنبال عفونت ادراری کشف می‌شود. عفونت ادراری به عفونت دستگاه کلیه و مجاری ادراری گفته می‌شود. عفونت می‌تواند مثانه، کلیه و یا هردو را گرفتار کند. ۳۰ در صد از کودکان مبتلا به عفونت ادراری، بیماری رفلاکس ادراری نیز دارند. علائم عفونت ادراری شامل تب، درد شکم، درد پهلو، دفع دردناک و مکرر ادرار، ادرار بدبو، سوزش ادرار و در مواردی بی‌اختیاری ادراری است. گاهی در شیرخواران کم سن، علائم عمومی‌تر بوده و شامل استفراغ، اسهال، بهانه‌گیری و عدم وزن گیری است.
منبع میکروب‌ها معمولا از مدفوع شیرخوار بوده و تجمع باکتری در اطراف مقعد، پرینه و ناحیه کشاله‌ی ران می‌تواند سبب عفونت ادراری در کودکان شود.
تشخیص
در مواردی این بیماری قبل از تولد نوزاد و از دوره جنینی قابل‌کشف است، ولی معمولا در سنین ۲ تا ۳ سالگی تشخیص داده می‌شود. تقریباً از ۴ بیمار مبتلا به رفلاکس ادراری، ۳ نفرشان دختر هستند.
رفلاکس ادراری به‌وسیله گرفتن عکس رادیولوژی به نام VCUG تشخیص داده می‌شود. گرفتن این عکس حدود ۲۰ دقیقه طول می‌کشد. مراحل انجام آن شامل گذاشتن سوند پلاستیکی ظریف داخل پیشاب‌راه، پر کردن مثانه با ماده حاوی اشعه ایکس و درخواست از کودک برای ادرار کردن است. سپس با گرفتن عکس همزمان با ادرار کردن و مشاهده ی شدت و میزان حرکت معکوس محتویات مثانه به حالب در یک یا دو طرف، بیماری ارزیابی می‌شود. گاهی از مواد رادیواکتیو برای این منظور استفاده می‌شود.
برای پیشگیری از عفونت احتمالی ناشی از این روش تشخیصی، بعضی پزشکان تجویز آنتی‌بیوتیک را قبل و بعد از انجام VCUG، توصیه می‌کنند. مواردی از آرام‌بخش برای انجام این تست استفاده می‌شود. بیهوشی عمومی برای انجام این تست، اندیکاسیون یا ضرورت ندارد. اگر رفلاکس ادراری تأیید شود، انجام تست‌های دیگر برای تعیین میزان آسیب بافت کلیه توصیه می‌شود.
درجه‌بندی رفلاکس ادراری
تعیین درجه و میزان رفلاکس ادراری برای برنامه‌ریزی درمانی، ضرورت دارد. در کودکان مبتلا به رفلاکس ادراری و عفونت دستگاه کلیه و مجاری ادراری، میزان آسیب کلیه بیشتر است.
رفلاکس ادراری به ۵ درجه تقسیم می‌شود:
درجه یک: برگشت ادرار فقط به حالب
درجه دو: برگشت ادرار به حالب و لگنچه
درجه سه: برگشت ادرار به حالب و لگنچه با اتساع خفیف
درجه چهار: برگشت ادرار به حالب و لگنچه با اتساع متوسط
درجه پنج: برگشت ادرار به حالب و لگنچه با اتساع شدید و پیچ‌درپیچ شدن حالب
چگونه میزان آسیب کلیه تعیین می‌شود؟
اخذ شرح‌حال، معاینه‌ی فیزیکی، بررسی‌های آزمایشگاهی، رادیولوژیک و اسکن رادیو ایزوتوپ در تعیین میزان خطر و آسیب کلیه نقش به سزایی دارند.
پرسیدن سؤالاتی از این قبیل نیز کمک کننده است: آیا تخلیه منظم ادراری توسط کودک صورت می‌گیرد؟ کنترل طبیعی ادرار در طی روز وجود دارد یا نه؟ آیا ادرار مثانه به‌طور کامل تخلیه می‌شود؟ آیا کودک مبتلابه یبوست است؟ و…
در کودکان مبتلا به اختلال حرکتی مثانه توأم با رفلاکس ادراری، شانس عفونت افزایش پیدا می‌کند و البته احتمال آسیب کلیه‌ها هم بیشتر می‌شود.
در کودکان مبتلا به این عارضه خفیف با عملکرد مطلوب کلیه‌ها و بدون عفونت ادراری، احتمال آسیب کلیه‌ها کمتر است.
درمان رفلاکس ادراری
بیماری رفلاکس با بزرگ‌تر شدن کودک معمولا بهبود پیدا می‌کند. این بهبودی در رفلاکس با درجات پایین، بیشتر اتفاق می‌افتد. بین سنین ۵ تا ۶ سالگی معمولا بهبودی خودبه‌خودی حاصل می‌شود.
هدف از درمان طبی در رفلاکس ادراری پیشگیری از عفونت ادراری و آسیب کلیه است.
درمان طبی و غیر جراحی شامل تجویز آنتی‌بیوتیک با دوز پیشگیرانه، تشویق کودک برای تخلیه منظم ادرار، پیشگیری از یبوست در کودک و در صورت لزوم استفاده از دارو در بیماران مبتلابه اختلال حرکتی مثانه است.
ویزیت دوره‌ای و بررسی‌های آزمایشگاهی و رادیولوژیک برای تعیین میزان پیشرفت درمان لازم است.
عمل جراحی به‌منظور درمان قطعی رفلاکس و برای پیشگیری از آسیب کلیه انجام می‌شود. درمان جراحی می‌تواند به روش عمل باز و یا آندوسکوپیک صورت گیرد.
بعد از اتمام جراحی، سوند یا کاتتر ادراری به مدت چند روز داخل مثانه گذاشته می‌شود و چند ماه بعد برای اطمینان از موفقیت عمل جراحی، عکس رادیولوژیک از بیمار گرفته می‌شود. در صورت حصول بهبودی، امکان عود بسیار کم بوده و معمولا درمان قطعی اتفاق می‌افتد.